De transitie naar een duurzame en circulaire economie: een geïntegreerde aanpak

De transitie naar een duurzame en circulaire economie staat hoog op de agenda van zowel beleidsmakers als bedrijven. Dit komt voort uit de urgente noodzaak om klimaatverandering tegen te gaan, grondstoffen efficiënter te gebruiken en economische groei los te koppelen van de uitputting van natuurlijke hulpbronnen. Maar hoe kunnen deze transities effectief worden beheerd? Een belangrijke aanpak is het gebruik van een systeembenadering, zoals missiegedreven innovatiesystemen en transitiemanagement. Deze raamwerken bieden handvatten voor het begrijpen en sturen van complexe veranderingen. Simona Negro, gespecialiseerd in innovatie en duurzaamheidstransities, licht hieronder toe hoe deze processen in de praktijk kunnen worden vormgegeven.

Missiegedreven innovatiesystemen zijn ontworpen om fundamentele, structurele veranderingen in grote maatschappelijke systemen zoals energie, mobiliteit of voedsel te stimuleren. Ze richten zich niet alleen op incrementele verbeteringen, maar pakken complexe maatschappelijke uitdagingen aan door doelgerichte innovatie. Dit helpt beleidsmakers en andere belanghebbenden om te begrijpen hoe innovaties kunnen bijdragen aan het realiseren van ambitieuze maatschappelijke doelen en welke interventies nodig zijn om deze te bereiken. Deze transformaties vergen vaak langdurige inspanningen, waarbij verschillende niveaus van de samenleving betrokken zijn, van overheden en bedrijven tot burgers en maatschappelijke organisaties.

Simona Negro is onderzoeker op het gebied van duurzaamheidstransities aan de Universiteit Utrecht. Haar onderzoek richt zich op de vraag hoe innovatiebeleid kan bijdragen aan de versnelling van duurzaamheidstransities. In haar werk legt ze de nadruk op systeembenadering, waarbij zij de interactie tussen technologie, beleid en maatschappij onderzoekt. Een van haar kerninzichten is dat technologische innovatie alleen niet voldoende is; er is ook een verandering nodig in regelgeving, markten en culturele normen om een circulaire economie te realiseren.

In een van haar studies richtte Negro zich op de energievoorziening in Nederland. Ze onderzocht hoe het energiesysteem kan verschuiven naar hernieuwbare energiebronnen, zoals wind- en zonne-energie, en welke barrières beleidsmakers moeten overwinnen om deze transitie te versnellen. Ze benadrukte dat de weg naar een duurzaam energiesysteem niet alleen technologische innovaties vereist, maar ook institutionele hervormingen. Dit betekent dat gevestigde belangen, zoals die van fossiele energiebedrijven, moeten worden aangepakt en dat er ruimte moet worden gecreëerd voor nieuwe spelers.

In de circulaire economie draait het erom dat grondstoffen zoveel mogelijk worden hergebruikt en dat afval wordt geminimaliseerd. Dit staat haaks op het traditionele lineaire economische model, waarbij grondstoffen worden gewonnen, gebruikt en daarna weggegooid. Een circulair systeem vereist niet alleen nieuwe technologieën, zoals recycling- en hergebruikmethoden, maar ook een fundamentele herziening van de manier waarop producten worden ontworpen, geproduceerd en geconsumeerd.

Negro’s werk benadrukt dat transities naar een circulaire economie een brede maatschappelijke betrokkenheid vereisen. Dit betekent dat consumenten bewuster moeten worden van hun koop- en wegwerpgedrag, maar ook dat bedrijven moeten nadenken over nieuwe businessmodellen. Daarnaast zijn er beleidsmaatregelen nodig die circulaire initiatieven ondersteunen, zoals belastingvoordelen voor circulaire bedrijven en strengere regelgeving voor afvalbeheer.

Een van de belangrijkste inzichten uit het werk van Simona Negro is dat innovaties die bijdragen aan duurzaamheidstransities vaak worden tegengehouden door gevestigde krachten in de samenleving. Bedrijven die veel profijt hebben van het huidige lineaire systeem hebben weinig prikkels om te veranderen. Hier komt het belang van missiegedreven innovatiebeleid naar voren. Een missie is een helder gedefinieerd maatschappelijk doel, zoals het terugdringen van CO2-uitstoot of het verbeteren van de volksgezondheid, dat richting geeft aan innovatieprocessen. Het formuleren van een missie dient als de stip aan de horizon die ondernemers, bedrijven, producenten en consumenten inspireert om met technologische of sociale innovaties en oplossingen bij te dragen aan de missie.

De overheid kan hierbij een cruciale rol spelen door actief barrières weg te nemen en pioniers te ondersteunen die bereid zijn om nieuwe, duurzame bedrijfsmodellen te ontwikkelen. Dit kan bijvoorbeeld door middel van subsidies voor duurzame innovatie, belastingvoordelen voor circulaire initiatieven en regelgeving die de externe kosten van vervuiling laat terugvallen op vervuilers. Daarnaast is er behoefte aan zogenaamde nichemarkten waarin innovatieve bedrijven kunnen experimenteren en groeien zonder directe concurrentie van gevestigde spelers. Tegelijkertijd moeten oude structuren, instituties en gedragingen actief worden afgebouwd, omdat deze vaak als barrières fungeren die nieuwe oplossingen tegenhouden en het bestaande, minder duurzame systeem in stand houden. Het doorbreken van dit gevestigde regime is cruciaal om ruimte te creëren voor de opschaling van innovaties en het realiseren van missiegedreven doelen.

Missiegedreven innovatiesystemen en transitiemanagement zijn krachtige raamwerken om duurzaamheidstransities te begrijpen en te sturen. Het werk van Simona Negro benadrukt dat deze processen complex en veelzijdig zijn. Technologie is slechts een deel van de oplossing; sociaal-culturele en institutionele veranderingen zijn net zo belangrijk. Wat we nodig hebben, is een integrale benadering waarin overheden, bedrijven en burgers samenwerken om de transitie naar een duurzamere en circulaire economie te versnellen.

De transitie naar een duurzame en circulaire economie is een complex proces dat vraagt om een geïntegreerde aanpak, waarin technologische innovatie, beleidsvorming en maatschappelijke verandering hand in hand gaan. Missiegedreven innovatiesystemen en transitiemanagement bieden een waardevol kader om deze processen te begeleiden en te versnellen. In deze processen is er behoefte aan een systeembenadering, waarbij aandacht wordt besteed aan de dynamische interactie tussen technologische en institutionele veranderingen. Uiteindelijk zal succes afhangen van hoe goed we erin slagen om deze processen te coördineren en de juiste interventies te plegen.